BRONIOZNACTWO ARCHEOLOGICZNE

dr hab. Piotr Strzyż, dr Olgierd Ławrynowicz

Bronioznawstwo archeologiczne towarzyszyło uniwersyteckiej archeologii w Łodzi od samego jej początku. W 1951 r. Andrzej Nadolski, reprezentant pierwszego pokolenia tutejszych absolwentów archeologii, obronił pracę doktorską o wczesnośredniowiecznym uzbrojeniu na ziemiach polskich, napisaną pod kierunkiem założyciela łódzkiego ośrodka archeologicznego, prof. Konrada Jażdżewskiego. Dysertacja Andrzeja Nadolskiego była też jednym z dwóch najwcześniejszych doktoratów z archeologii na Uniwersytecie Łódzkim. Praca ta wpisywała w przeżywający rozwój, w dobie tzw. badań millenialnych, archeologię wczesnośredniowieczną, której istotnym elementem były badania budownictwa obronnego, stanowiącego element wojskowości.

Zajęcia z bronioznawstwa (fot. O. Ławrynowicz)

Właśnie w kontekście szeroko rozumianej średniowiecznej sztuki wojskowej tworzyła się tzw. łódzka szkoła bronioznawstwa archeologicznego. Jej twórca, Andrzej Nadolski, od 1960 r. był kierownikiem Zakładu Archeologii Polski Średniowiecznej w Katedrze Archeologii UŁ. Mimo że od 1961 r. pełnił funkcję Kierownika Zakładu Archeologii Polskiej Środkowej w Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN, nadal wykładał archeologię średniowieczną na Uniwersytecie Łódzkim. Badania bronioznawcze w Katedrze Archeologii UŁ były nierozerwalnie związane z działalnością Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi oraz łódzkiego oddziału Kierownictwa Badań na Początkami Państwa Polskiego, późniejszego IHKM PAN. W początkowym okresie ich funkcjonowania kierował nimi Konrad Jażdżewski.

Lata 70. XX w. były okresem rozwoju zainteresowań bronioznawczych w łódzkim oddziale IHKM PAN, który pełnił rolę swoistego zaplecza badawczego dla archeologii uniwersyteckiej w Łodzi. Studenci i absolwenci archeologii mieli możliwość rozwoju umiejętności badawczych pod okiem A. Nadolskiego. Na Uniwersytecie Łódzkim bronili się jego doktoranci i przyszli czołowi polscy bronioznawcy: Andrzej Nowakowski w 1971 r. i Krzysztof Wachowski w 1972 r. . Pierwszą bronioznawczą pracę doktorską na Uniwersytecie Łódzkim napisaną pod opieką A. Nadolskiego, obroniła w 1975 r. jego asystentka, Teresa Trębaczkiewicz-Oziemska. Dysertacja dotyczyła uzbrojenia Słowian połabskich. Równolegle powstawały doktoraty pisane przez absolwentów łódzkiej archeologii, pracujących w łódzkim oddziale IHKM PAN: Mariana Głoska o znakach i napisach na mieczach średniowiecznych z ziem polskich (1971), Leszka Kajzera o ikonografii uzbrojenia w średniowiecznej Małopolsce (1973) oraz Zdzisławy Wawrzonowskiej o ikonografii uzbrojenia Piastów Śląskich (1975). Nigdy wcześniej w tak krótkim czasie nie napisano w Polsce tylu dysertacji doktorskich z bronioznawstwa. Podkreślenia wymaga fakt, że były to zarówno prace oparte na materiale archeologicznym, jak i na źródłach ikonograficznych.  Innym obszarem współpracy Andrzeja Nadolskiego z Uniwersytetem Łódzkim były nieinwazyjne badania średniowiecznych i nowożytnych pól bitewnych, takich jak Płowce i Świecino, czy Koronowo i Maciejowice, a także grody linii obronnej Noteci. Badaniami tymi z ramienia Katedry Archeologii UŁ, kierował Andrzej Nowakowski. Uczestniczyli w nich studenci łódzkiej archeologii.

W 1979 r. Andrzej Nowakowski przeszedł do łódzkiego oddziału IHKM PAN, gdzie wyspecjalizował się w wojskowości Zakonu Krzyżackiego w Prusach oraz w średniowiecznym uzbrojeniu ochronnym. Ciągłość tradycji bronioznawczych w Katedrze Archeologii została jednak zachowana, gdyż w tym samym roku na Uniwersytecie zatrudniony został Leszek Kajzer, który rozwijając swe zainteresowania w kierunku architektury militaris, poruszał w swej pracy badawczej i dydaktycznej także tematykę bronioznawczą. Pod jego kierunkiem powstało kilka prac magisterskich i doktorskich dotyczących średniowiecznych militariów.

Kolekcja uzbrojenia wczesnośredniowiecznego w Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy (fot. O. Ławrynowicz)

Przełomowym okresem w historii bronioznawstwa archeologicznego na Uniwersytecie Łódzkim była połowa lat 90. XX w. W 1993 r. zmarł Andrzej Nadolski, co było ogromną stratą dla środowiska badaczy uzbrojenia w Polsce, bowiem do końca prowadził zlecony wykład dla studentów z zakresu bronioznawstwa. W 1994 r. na Uniwersytecie zatrudniony został Marian Głosek, któremu w 1996 r. powierzono kierowanie nowopowstałą Katedrą Bronioznawstwa w powołanym wówczas Instytucie Archeologii UŁ, którego dyrektorem został Leszek Kajzer. Marian Głosek, tak jak wcześniej Andrzej Nadolski, łączył naukowo uczelnię z łódzkim oddziałem Instytutu Archeologii i Etnologii (dawnym IHKM) PAN. W nowym uniwersyteckim zespole bronioznawczym obok Mariana Głoska pojawił się Andrzej Nowakowski, zatrudniony równolegle w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz w ramach zmiany organizacji, Krystyna Nadolska, która napisała pod opieką Mariana Głoska pracę doktorską o wczesnośredniowiecznym uzbrojeniu na Pomorzu Gdańskim.

Studenci część zajęć z Marianem Głoskiem mieli w siedzibie Oddziału Łódzkiego (łódzkiego oddziału) IAiIE PAN przy ul. Tylnej, gdzie mogli korzystać z bogatych bronioznawczych zbiorów bibliotecznych w tzw. Gabinecie Profesora Andrzeja Nadolskiego. W powstałym nowym programie nauczania pojawiła się specjalizacja z średniowiecznej wojskowości polskiej dla studentów trzech ostatnich lat. Po raz pierwszy studenci archeologii mieli cykl zajęć z uzbrojenia średniowiecznego oraz seminaria magisterskie ściśle związane z bronioznawstwem prowadzone przez Mariana Głoska. Towarzyszyły im wykłady Andrzeja Nowakowskiego, dotyczące sztuki wojennej polskich sił zbrojnych w średniowieczu oraz wojskowości Zakonu Krzyżackiego.

Od końca lat 90. XX w. z Katedrą Bronioznawstwa ściśle związani byli jedni z pierwszych magistrantów Mariana Głoska, Olgierd Ławrynowicz i Piotr Strzyż, którzy kontynuowali uniwersytecką edukację w ramach powołanych wówczas studiów doktoranckich. Uczestniczyli też w badaniach archeologicznych organizowanych przez łódzki oddział IAIE PAN.
W 2001 r. Andrzej Nowakowski zrezygnował z pracy w Łodzi, poświęcając więcej czasu na pracę w Instytucie Archeologii UMK w Toruniu, gdzie objął funkcję dyrektora. W Katedrze Bronioznawstwa zatrudniony został z kolei jego syn, Piotr A. Nowakowski, który w tym samym roku obronił pracę doktorską o arsenałach rycerskich w późnośredniowiecznej Polsce, napisaną pod kierunkiem Leszka Kajzera. W 2004 r. odeszła na emeryturę Krystyna Nadolska. Zastąpił ją Olgierd Ławrynowicz, który wówczas obronił pracę doktorską o treściach ideowych broni rycerskiej w Polsce wieków średnich. Obaj nowi pracownicy przejęli zadania dydaktyczne związane ze specjalizacją z średniowiecznej wojskowości Polskiej . W trójosobowej formule Katedra Bronioznawstwa działała do 2011 r., kiedy nowym kierownikiem jednostki przekształconej w Katedrę Bronioznawstwa i Kultury Materialnej Średniowiecza, została Anna Marciniak-Kajzer. Marian Głosek jeszcze przez dwa lata pracował na częściowym etacie. Od 2014 r. prowadzi także zajęcia z bronioznawstwa dla słuchaczy utworzonych na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UŁ studiów podyplomowych „Rzeczoznawstwo uzbrojenia”.

Od 2007 r. szczególnie mocno w prace Katedry zaangażowany był Piotr Pudło, absolwent historii na Uniwersytecie Zielonogórskim i archeologii na Uniwersytecie Łódzkim, który po napisaniu pod kierunkiem Mariana Głoska pracy doktorskiej o wczesnośredniowiecznych mieczach z ziem polskich w 2011 r., został zatrudniony w Katedrze na częściowym etacie. Niestety, w 2014 r., zrezygnował z pracy naukowej i odszedł z Uczelni.

Plakat III Spotkania Bronioznawaczego w 2011 r.

W wyniku reorganizacji struktury Instytutu Archeologii UŁ w 2014 r. połączono Katedrę Bronioznawstwa i Kultury Materialnej Średniowiecza z Katedrą Archeologii Historycznej, tworząc nową jednostkę, Katedrę Archeologii Historycznej i Bronioznawstwa. W tym samym roku Piotr A. Nowakowski zatrudniony został w Muzeum Bitwy pod Grunwaldem, gdzie objął funkcję kierownika Działu Archeologiczno-Historycznego.

Z Katedrą silnie związali się doktoranci Mariana Głoska, późniejsi doktorzy. Obok wspomnianej już Krystyny Nadolskiej, Olgierda Ławrynowicza, Piotra Strzyża i Piotra Pudło, są to: Piotr Świątkiewicz, autor pracy o uzbrojeniu wczesnośredniowiecznym na Pomorzu Zachodnim oraz Karol Demkowicz, który napisał doktorat o uzbrojeniu kultury luboszyckiej.

Zainteresowania militariami pracowników Katedry Bronioznawstwa Instytutu Archeologii UŁ (i jej kolejnych emanacji) koncentrowały się głównie na rozwijaniu i uzupełnianiu wiedzy z zakresu uzbrojenia, przede wszystkim późnośredniowiecznego. Ich efektem były publikacje dotyczące zbiorów oraz konkretnych zabytków uzbrojenia, analizowanych w kontekście źródeł ikonograficznych i pisanych. Podejście to dotyczyło także militariów wczesnośredniowiecznych. Powstawały też omówienia dotychczasowego stanu wiedzy o uzbrojeniu średniowiecznym oraz niebojowego znaczenia militariów w wiekach średnich.

Unikalna tematyka zajęć dydaktycznych z bronioznawstwa przyciągała do Łodzi studentów z odległych części Polski. W ramach seminariów prowadzonych przez Mariana Głoska, napisano ponad sześćdziesiąt prac magisterskich i licencjackich. Już w trakcie studiów uaktywniały się zainteresowania dawnymi militariami. W 2002 r. ówcześni studenci i późniejsi archeolodzy, m.in. Sylwester Chmielowiec i Radosław Zdaniewicz założyli Sekcję Bronioznawczą Studenckiego Koła Naukowego Studentów Archeologii „Szare Banderia”, z czasem przekształconą w samodzielne koło naukowe. W 2002 r. zorganizowali oni w holu Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego wystawę „Średniowieczne militaria z Nowego Korczyna w woj. świętokrzyskim”. Trzy lata później kolejni studenci, m.in. Katarzyna Badowska i Wojciech Wasiak zorganizowali ramach „Szarych Banderii” wystawę „Dawna Broń”. W holu Instytutu Archeologii UŁ przy ul. Pomorskiej 96 prezentowane były oryginalne zabytki średniowiecznego uzbrojenia pochodzące ze zbiorów Instytutu Archeologii oraz Oddziału Łódzkiego IAiE PAN oraz repliki, wypożyczone przez grupy rekonstrukcji historycznej. Wystawie towarzyszyły pokazy walk szermierczych. Obok wystaw „Szare Banderia” organizowały szereg wyjazdów i prelekcji oraz współorganizowały dwie konferencje „Broń i wojna w dziejach człowieka”, w latach 2008 i 2010.

Konferencje bronioznawcze stały się ważnym elementem działalności Katedry. Już w 1997 r. Marian Głosek zorganizował, przy współpracy z Oddziałem Łódzkim IAiE konferencję „Broń i oporządzenie na terenie Barbaricum w pradziejach i w średniowieczu”. Szczególnie istotne dla Katedry były Spotkania Bronioznawcze współorganizowane przez Instytut Archeologii UŁ oraz Instytut Archeologii UMK. Ich inicjatorami i organizatorami byli ówcześni doktoranci, Piotr Pudło z Łodzi i Paweł Kucypera z Torunia. Pierwsze spotkanie odbyło się w 2008 r. w Toruniu, kolejne dwa, w latach 2009 i 2011 w Łodzi. W konferencjach tych uczestniczyli referenci z Polski i zagranicy. Była to także okazja do spotkania się przedstawicieli młodego pokolenia bronioznawców, m.in. Andrzeja Janowskiego z Oddziału Szczecińskiego IAiE PAN, Piotra Kotowicza z Muzeum Historycznego w Sanoku, Lecha Marka z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Arkadiusza Michalaka z Muzeum Archeologicznego Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze oraz Piotra Strzyża z Oddziału Łódzkiego IAiE PAN, Grzegorz Żabiński z Muzeum Zamkowego w Malborku (obecnie z Instytutu Historii Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie). Innym forum spotkań, także z seniorami polskiego i europejskiego bronioznawstwa, w których uczestniczą stale pracownicy Katedry, były i są stworzone jeszcze przez Andrzeja Nadolskiego Międzynarodowe Kolokwia Bronioznawcze, organizowane przez Oddział Łódzki IAiE PAN. Ostatnie, 13. już spotkanie, które miało miejsce w 2016 r., współorganizowane było przez Instytut Archeologii UŁ.

Uczestnicy 13. Międzynarodowego Kolokwium Bronioznawczego im. Profesora Andrzeja Nadolskiego w 2016 r. w Łodzi

W 2010 r. Marian Głosek oraz Jerzy Augustyniak z Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi zorganizowali w Sulejowie sesję popularno-naukową w ramach obchodów 600. rocznicy bitwy pod Grunwaldem. W 2011 r. Olgierd Ławrynowicz i Piotr A. Nowakowski współorganizowali wraz z Jerzym Maikiem z Oddziału Łódzkiego IAiE PAN oraz Aldoną Andrzejewską z Oddziału Łódzkiego Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich uroczystości jubileuszu 70. Rocznicy urodzin Profesora Mariana Głoska, które odbyły się w siedzibie Łódzkiego Towarzystwa Naukowego. Spotkaniu towarzyszyło wręczenie Jubilatowi książki jubileuszowej.

W ciągu kilku dziesięcioleci wykształcił się kwiat polskiego bronioznawstwa – naukowcy, którzy przenieśli inspiracje Andrzeja Nadolskiego do innych ośrodków naukowych w Polsce: Andrzej Nowakowski na UMK w Toruniu, Krzysztof Wachowski na Uniwersytet Wrocławski, Witold Świętosławski na Uniwersytet Gdański, a także liczni pracownicy Oddziału Łódzkiego IAIE PAN oraz polskich muzeów, kształceni w „łódzkiej szkole bronioznawczej”.

Mimo nowych wyzwań, zamówień społecznych oraz zainteresowań badawczych pracowników Katedry Archeologii Historycznej i Bronioznawstwa, bronioznawstwo nadal jest wizytówką łódzkiej archeologii akademickiej, zarówno poprzez badania i organizowanie konferencji naukowych, jak i funkcjonujących już drugi rok z rzędu studia podyplomowe „Rzeczoznawstwo uzbrojenia”. Nadal powstają tu prace dyplomowe z bronioznawstwa, przy pisaniu których przekazywane są tradycje naukowe, zapoczątkowane przez Andrzeja Nadolskiego.

 
WYBRANA LITERATURA

Arma et Medium Aevum. Studia nad uzbrojeniem średniowiecznym, red. Paweł Kucypera, Piotr Pudło, Grzegorz Żabiński, Toruń 2009.
Cum Arma per Aeva. Uzbrojenie indywidualne na przestrzeni dziejów, red. Paweł Kucypera, Piotr Pudło, Toruń 2011.
Grunwald. Materiały z sesji popularno-naukowej z okazji 600-lecia bitwy pod Grunwaldem. Sulejów, 23 kwietnia 2010 r., red. Jerzy Augustyniak, Olgierd Ławrynowicz, Sulejów 2010.
Marian Głosek, Najstarszy zabytek ręcznej broni palnej w Polsce, [w:] Archeologia i starożytnicy. Studia dedykowane Profesorowi Andrzejowi Abramowiczowi w 70 rocznicę urodzin, red. M.Głosek, Łódź 1997, s. 37–41.
Marian Głosek, Średniowieczne uzbrojenie plebejskie w świetle źródeł ikonograficznych i pisanych na ziemiach polskich, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archeologica, 2004, 24, 237–248
Marian Głosek, Olgied Ławrynowicz, Les origines et l’évolution des accessoires d’épée en Pologne médiévale, Arms and Armour, Questiones Medii Aevi Nova, t. 11, 2006, s. 125–152
Olgierd Ławrynowicz, Pas rycerski w na Śląsku i w Małopolsce wieków średnich – studium ikonograficzne, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, r. 53, 2005, nr 1, s. 3–15.
Olgierd Ławrynowicz, Treści ideowe broni rycerskiej w Polsce wieków średnich, Acta Archaeologia Lodziensia, nr 51, 2005.
Olgierd Ławrynowicz, Nowo odkryty kapalin w Włocławka na tle porównawczym, Acta Militaria Mediaevalia V, 2009, s. 177–197.
Olgierd Ławrynowicz, Tadeusz Grabarczyk, With or without helmet. Some remarks on equipment analysis of the mercenary troops in Poland in the late 15th century, [w:] Weapons Bring Peace? Warfare in Medieval and Early Modern Europe, red. Lech Marek, Wratislavia Antiqua, t. 18, Wrocław 2013, s. 213–219.
Olgierd Ławrynowicz, Tadeusz Grabarczyk, Falchion and its technology in Poland (14th-16th centuries), Fasciculi Archaeologiae Historicae, fasc. 26, 2013, s. 51–61.
Olgierd Ławrynowicz, Piotr. A. Nowakowski, Stove tiles as a source of knowledge about mediaeval and Early Modern arms and armour, Studies in Post-Medieval Archaeology 3, 2009, s. 303–316.
Non sensistis gladios. Studia ofiarowane Profesorowi Marianowi Głoskowi w 70 rocznicę urodzin, red. O. Ławrynowicz, J. Maik, P.A. Nowakowski, Łódź 2011.
Piotr A. Nowakowski, Arsenały domowe rycerstwa polskiego w średniowieczu, Toruń 2006.
Piotr A. Nowakowski, Siodło bojowe w późnośredniowiecznej Polsce, Archaeologia Historica Polona, t. 17, 2007.
Piotr Strzyż, Uzbrojenie we wczesnośredniowiecznej Małopolsce, Łódź 2006.
Piotr Świątkiewicz, Uzbrojenie wczesnośredniowieczne z Pomorza Zachodniego, Łódź 2002.