Projekt pod kierownictwem:
dr. Jerzego Sikory i dr. hab. Piotra Kittela
Gród w Rozprzy wymieniany już pod rokiem 1065 w Falsyfikacie Mogileńskim oraz w 1136 r. w Bulli Gnieźnieńskiej, był obiektem zainteresowania archeologów od 1953 r. , kiedy to opisała go Janina Kamińska w swoich „Grodach Polski Środkowej na tle osadnictwa”. Już 10 lat później, w 1963 r. rozpoczęła tutaj badania archeologiczne Aldona Chmielowska, kontynuując je w latach 1964 oraz 1966. Po publikacji wyników tych badań utrwalił się pogląd, wedle którego pierwszy gród na tym miejscu powstać miał między VI a IX w. W kolejnych stuleciach miał on być przebudowywany i rozbudowywany, a w XIV w. przekształcony w obiekt w typie dworu na kopcu.
W 2013 r. w Rozprzy przeprowadzono kompleksowe rozpoznanie nieinwazyjne złożone z prospekcji geofizycznej, lotniczej, fosforowej, powierzchniowej, pomiarów geodezyjnych oraz praz geomorfologicznych i geoacheologicznych. Wykonano je w ramach programu „Badania nieinwazyjne osadnictwa grodowego Polski Centralnej” współfinansowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (NID 01619/13), pod kierownictwem Jerzego Sikory. W efekcie pozyskano dane, które pozwalały w całkowicie nowy sposób spojrzeć na strukturę przestrzenną tego ośrodka oraz dały asumpt do stworzenia bardziej rozbudowanego programu badawczego. W 2014 r. dzięki funduszom uzyskanym w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki „Uwarunkowania środowiskowe rozwoju średniowiecznego ośrodka grodowego w Rozprzy w Polsce Środkowej w świetle badań multidyscyplinarnych” (DEC-2013/11/B/HS3/03785) udało się przeprowadzić dalsze prace nieinwazyjne połączone z badaniami wykopaliskowymi, szeregiem analiz o charakterze paleośrodowiskowym oraz niezależnymi metodami datowania dendochronologicznego i radiowęglowego. Pozwoliły one wypracować zupełnie nowy obraz rozwoju średniowiecznego osadnictwa w odniesieniu do przemian środowiska naturalnego, w którym ono funkcjonowało.
Wyniki tych badań pozwalają na wyciągnięcie wniosków dotyczących zarówno przestrzennej struktury stanowiska, jak i jego chronologii. Kluczowym problemem jest tutaj kwestia początków warowni. Charakterystyka zbioru ceramicznego pozyskanego z warstwy 273b całkowicie wyklucza, by można było odnosić ją do okresu pomiędzy VI a IX w., jak sugerowano to po wcześniejszych badaniach. Początków średniowiecznego osadnictwa należy dopatrywać się raczej w drugiej połowie X lub wręcz w początkach XI w. Charakter tego osadnictwa nie jest jasny, ale raczej wątpliwe jest, by wzniesiono tutaj gród. Specjalistyczne analizy pozwoliły rozpoznać tutaj charakterystyczną warstwę bogatej w organiczne szczątki oraz drobiny węgla drzewnego i fragmenty naczyń ceramicznych o charakterze tzw. „Dark Earth” – sztucznie przekształconego poziomu gleby, służącej zapewne do upraw ogrodniczych. Podobne utwory nie były rejestrowane do tej pory na terenie Polski na stanowiskach wczesnośredniowiecznych, znane są jednak z Europy Zachodniej i Północnej (północna część Niemiec, Skandynawia).
Dopiero później, gdzieś pomiędzy XI a XIII w. wzniesiono tutaj wał grodowy. Dokładne określenie jego chronologii jest skomplikowane ze względu na brak zachowanego drewna z konstrukcji, które można by poddać analizom dendrochronologicznym oraz niewielka ilość pozyskanego z nasypów materiału zabytkowego. Konstrukcja tego nasypu odbiegała od typowej dla budownictwa zachodniosłowiańskiego w tym okresie i nie przypominała wałów zarejestrowanych w innych środkowopolskich grodziskach. Był to piaszczysty nasyp, licowany od zewnątrz i najpewniej także od wewnątrz wspomnianymi kostkami darni. Nie można wykluczyć istnienia na szczycie tego piaszczystego wału drewnianych lub plecionkowych konstrukcji wypełnionych piaskiem i obmazanych gliną, których reliktem są opisane wyżej poziomy erozji stokowej o znacznej miąższości, które A. Chmielowska uznawała za świadectwa sukcesywnej rozbudowy wału. Niestety nie wiemy jaki był charakter, struktura przestrzenna tego założenia. Zostało ono zniszczone i częściowo tylko przykryte przez nawarstwienia młodszego obiektu z XIV w. Szereg dat dendrochronologicznych z wtórnie wykorzystanych w późniejszej fazie rozwoju warowni fragmentów drewna, wskazuje na to, że w 2 połowie XIII w., może w latach 70., doszło tutaj do jakiś prac budowlanych. Nie jest jasne czy wiązały się one z przebudową umocnień, czy jedynie wymianą zabudowy wewnętrznej.
Owo starsze założenie zostało całkowicie zatarte przez budowę późnośredniowiecznego obiektu obronno-rezydencjonalnego typu motte, czyli drewnianej rezydencji na kopcu. Jest ona dobrze poświadczona licznymi datami dendrochronologicznymi i radiowęglowymi, które wskazują na budowę w latach 30. XIV w. Miała ona najpewniej formę kopca, opartego na części starszego nasypu wału. Na jego szczycie znajdowała się drewniana konstrukcja dworu, być może o formie wieżowej. Nasyp osiągnął rozmiary u podstawy około 33 m × 39 m. Otaczała go fosa o szerokości od 17 do 21 m i głębokości dochodzącej do około 1,5 m. Wewnętrzny stok fosy wzmacniała drewniana konstrukcja przedwala, licowanego podwójną palisadą z dębowych pali. Zewnętrzny stok fosy na niektórych odcinkach (na pewno od wschodu) także wzmocniono pionowymi palami. Za fosą znajdował się niewysoki wał ziemny, w którym od zachodu pomieszczona była brama o nieznanej, zapewne drewnianej konstrukcji, do której prowadziła droga pomieszczona na nasypie.
Od południa do wału przylegała trapezowata platforma o powierzchni 520 m2, na której najpewniej pomieszczona była zabudowa. Była ona zapewne otoczona kolejnym, niewysokim wałem, którego śladem są strefy podwyższonego oporu czytelne w badaniach elektrooporowych. Za nią znajdowała się druga, odcinkowa fosa o szerokości do 11 m i głębokości około 0,5 m. Wzniesiono ją najprawdopodobniej później, zapewne w 2. połowie XIV lub początkach XV w. Obie fosy były mokre, zasilane wodami gruntowymi ale także najprawdopodobniej okresowo przepłukiwane wodami rzecznymi. W trakcie badań geofizycznych rozpoznano anomalie, które mogą być interpretowane jako ślady kanałów, którymi doprowadzano wodę do fos. Pozostała część ostańca terasy, była najpewniej zagospodarowana i otoczona być może kolejnymi wałami ziemnymi, których ślady można identyfikować w zapisie pomiarów elektrooporowych, jako linie podwyższonej oporności gruntu. Bez wątpienia część odcinków delimitowana była ogrodzeniami drewnianymi o różnej formie.
Od zachodu do warowni prowadziła droga, pomieszczona na nasypie grobli, widocznej w danych teledetekcyjnych. Być może od wschodu także znajdowały się ciągi komunikacyjne, których ślady można zidentyfikować na zdjęciach lotniczych z 2017 r. Częścią takiej drogi były XIV-wieczne słupy, odkryte w wykopie 2/2015. Stanowiły one najpewniej elementy mostu przerzuconego ponad korytem rzecznym. W późniejszym okresie, być może w XV w., w dno koryta wkopano tutaj elementy zbiornika do płukania lnu i konopi. Został on później zasypany materiałem bogatym w późnośredniowieczne zabytki, pochodzącym najpewniej z prac budowlanych na grodzisku, może związanych z budową fosy II.
Tak rekonstruowana późnośredniowieczna rezydencja zajmowała powierzchnię około 1,3 ha, stanowiąc zespół niezwykle rozbudowany, przewyższający większość podobnych, drewnianych rezydencji na kopcu z tego okresu, jakie wzniesiono na terenie Polski Centralnej. Przetrwał on do około połowy XV w. Bez wątpienia w kolejnym, XVI stuleciu prowadzono tutaj jakieś prace, które zaowocowały wbiciem drewnianego, ukośnego słupa oraz zasypaniem moczydła. Odbywały się one jednak na obiekcie już zasadniczo opuszczonym, a ich charakter nie jest jasny.