ZAMKI, DWORY, KOŚCIOŁY, KLASZTORY
dr hab. Anna Marciniak-Kajzer, dr hab. Janusz Pietrzak, dr hab. Piotr Strzyż, dr Aldona Andrzejewska
Choć badania wykopaliskowe przy obiektach architektury podejmowane były praktycznie od początku funkcjonowania archeologii jako samodzielnej dziedziny nauki, to jednak z wyodrębnianiem się tego typu działań jako oddzielnej specjalizacji mamy do czynienia dopiero po zakończeniu II wojny światowej. Proces ten przebiegał zresztą stopniowo i paralelnie do rozwoju archeologii historycznej, dla której działania takie były nie ewenementem a codziennością. W Polsce następował on początkowo bez większej aktywności ze strony środowisk uniwersyteckich. Nie była to jednak specyfika tylko naszych uczelni, a sytuacja ogólnoświatowa. Wszelako na naszych uniwersytetach, związane z tego typu działaniami, systematycznie prowadzone zajęcia pojawiły z pewnym opóźnieniem.
Jedną z pierwszych polskich uczelni, która je wprowadziła był Uniwersytet Łódzki. Miało to miejsce w drugiej połowie lat 70-tych ubiegłego stulecia i wiązało się z działalnością takich badaczy jak Tadeusz J. Horbacz, Andrzej Nowakowski, Leszek Wojda, a zwłaszcza zatrudnionego w ówczesnej Katedrze Archeologii w 1979 r. Leszka Kajzera, którego zasług nie sposób przecenić, nie tylko w zakresie badań konkretnych obiektów, czy też opracowywania szerszych tematów badawczych, ale też z racji dokonań na polu metodyki i metodologii działań badawczych pozostających na styku kilku dyscyplin nauk historycznych. Przez wszystkie te lata, pracownicy katedry aktywnie uczestniczyli w różnych przedsięwzięć związanych nie tylko z badaniami architektury militaris i sakralnej, ale też z pracami przy innych obiektach architektury civilis, związanych tak z budownictwem miejskim, jak i wiejskim.
Wszystkich podejmowanych w tym zakresie działań, prowadzonych praktycznie we wszystkich regionach Polski – od Pomorza po Śląsk, do Ziemi Lubuskiej po Podlasie – nie sposób tutaj wyliczyć, ograniczymy się więc do wyliczenia jedynie garści przykładów, zaznaczając przy tym, iż specyfika prac przy architekturze niejednokrotnie skłaniała do realizowania ich we współpracy z innymi instytucjami naukowymi i konserwatorskimi (m.in. Narodowy Instytut Dziedzictw, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, liczne Wojewódzkie Urzędy Ochrony Zabytków) oraz zapraszania do udziału w nich przedstawicieli innych gałęzi nauki, jak historyków, historyków sztuki i architektury, a także architektów sensu stricto oraz archeologów zatrudnionych w innych placówkach. Trzeba też podkreślić, iż skala i czas trwania poszczególnych badań znacznie się różniły. Jedne bowiem prowadzone były w ramach wieloletnich, szeroko zakrojonych naukowych programów badawczych, inne zaś miały charakter projektów bardziej ograniczonych, jednosezonowych, a często też wręcz stosunkowo krótkich działań ratowniczych, podejmowanych z przyczyn konserwatorsko-inwestycyjnych.
I tak pracownicy naszego Instytutu prowadzili badania archeologiczno-architektoniczne w zachowanych w różnym stopniu zespołach klasztornych służących niegdyś zakonowi cystersów (Gościkowo-Paradyż, Jemielnica, Rudy, Sulejów-Podklasztorze) i cystersek (Ołobok), a także innym zakonom (np. norbertanom w Witowie, dominikanom w Brześciu Kujawskim i Łęczycy , reformatom w Łąkach Bratiańskich oraz bernardynom w Skępem. Badano również świątynie parafialne, tak murowane (np. w Buczku, Górze Św. Małgorzaty, Krzyworzece, Mielniku, Płowcach, Ręcznie, Rudzie, Skrzynnie, Skrzyńsku, Strońsku oraz Żarnowie ), jak i – choć rzadziej – drewniane (np. w Czerniewicach k. Tomaszowa Mazowieckiego), a także obiekty o znacznie mniejszej skali, jak drewniane kaplice pw. św. Antoniego i św. Rocha w Łodzi-Łagiewnikach czy kapliczki przydrożne na terenie gminy Czeladź.). Przedmiotem badań były też zamki państwowe (np. polskie zamki w Brześciu Kujawskim, Kowalu, Mielniku, Pyzdrach, Radziejowie, Sochaczewie, Szydłowie oraz krzyżackim Sątocznie), prywatne (np. Besiekiery, Ćmielów, Pińczów, Radziki Duże, Sadłowo, Ujazd), kościelne (Lubawa, Muszyna, Raciążek, Siewierz), a także założenia typu palazzo in fortezza (Gorzkowice, Brudzew, Pągowiec) i liczne mniejsze warownie (w tym typu motte) i fortalicje, a także – często nie posiadające walorów obronnych – dwory i pałace (np. Brodnia, Bukowie Dolne, Ciechocin nad Drwęcą, Chrząstów-Koniecpol, Działoszyn, Kutno, Lubień Kujawski, Lubraniec, Łask, Mikorzyce, Poddębice, Drobin i Staroźreby koło Płocka, Oksa, Podłężyce, Siemkowice, Sokolniki, Strawczyn, Subkowy, Złoczew). Wreszcie w kręgu zainteresowania znalazło się ponad 30 zespołów miejskich wraz z ich umocnieniami i zabudową (w tym m.in. Bieruń Stary, Bytom, Chojnice, Czeladź, Gdańsk, Kutno, Lubawa, Łęczyca, Łowicz, Piątek, Piotrków Trybunalski, Przedbórz, Sieradz, Siewierz, Sochaczew, Tuchola i Włocławek).
Również i dziś w ramach działań Instytutu prowadzone są liczne badania przy obiektach architektury, nie tylko średniowiecznej, ale i nowożytnej, tak murowanych, jak i drewnianych. Poznajemy przy tym nie tylko ich dzieje i przeszłość budowlaną, ale też pogłębiajmy wiedzę o korzystających zeń niegdyś ludziach oraz ich życiu codziennym.