GRODZISKA, CMENTARZYSKA KURHANOWE, POLA POPIELNICOWE
dr hab. Radosław Janiak
W początkowym okresie istnienia uniwersyteckiej archeologii w Łodzi zainteresowanie epoką brązu i wczesną epoką żelaza wynikało raczej z przypadkowości odkryć, dokonywanych przy okazji prac prowadzonych na stanowiskach związanych z innymi epokami. Wśród prowadzących badania byli: prof. Jerzy Kmieciński oraz dr hab. Krzysztof Walenta. Prace terenowe tego ostatniego ujawniły obecność nekropoli ze schyłki epoki brązu i okresu halsztackiego w rejonie Leśna w gminie Brusy na Pomorzu. Część z nich zlokalizowana była na obszarze kompleksu cmentarnego kultury wielbarskiej.
W późniejszym okresie badania na stanowiskach ze wspomnianych wyżej epok prowadzili: dr Elżbieta Grzelakowska oraz mgr Beata Górska-Grabarczyk, która przyczyniła się do odkrycia reliktów osady z wczesnej epoki brązu oraz rozpoznała stanowiska związane z kulturą łużycką, grupą wielkowiejską, czy też z kulturą pomorską na terenie Borów Tucholskich. Z kolei mgr Jacek Błaszczyk badał stanowiska kultury trzcinieckiej, łużyckiej i pomorskiej na terenie strefy dorzecza środkowego Neru. Mgr Paweł Zawilski rozpoznał zaś wiele nowo odkrytych stanowisk kultur: trzcinieckiej, łużyckiej i pomorskiej na obszarach dorzecza górnego Neru. Wśród nich były zarówno cmentarzyska, jak relikty osad. Prace te miały charakter regionalny. Prowadzono je na stanowiskach rozmieszczonych w Borach Tucholski oraz na obszarach Polski Środkowej (dorzecze Neru). Dopiero zmiany kadrowe, które nastąpiły w 1998 r. przyczyniły się do tego, że interesująca nas epoka stała się jednym z podstawowych kierunków badawczych. Zapoczątkowane zostały wtedy badania nad osadnictwem grodowym kultury łużyckiej na obszarze Polski Środkowej w międzyrzeczu górnej Warty i Prosny. Kolejnym etapem było koncentrowanie uwagi badawczej na zjawisku cmentarzysk kurhanowych na Pojezierzu Kaszubskim. Badania nad tymi zagadnieniami prowadzi dr hab. Radosław Janiak w ramach Katedry Prahistorii IA UŁ.
Prace prowadzone w drugiej połowie lat 90. XX w. skoncentrowane były na rozpoznaniu nawarstwień reliktów fortykacji grodziska kultury łużyckiej w Kurowie-Grodzisku stan. 1, gm. Wieluń. Istotnym było ustalenie czasu funkcjonowania tego grodu (powstanie w I połowie IX w. p.n.e). Prace te stanowiły część programu badań nad osadnictwem obronnym kultury łużyckiej w dorzeczu górnej Warty i Prosny.
Zainteresowanie obszarem Pojezierza Kaszubskiego wiązało się z kolei z obecnością wciąż licznych na tym terenie cmentarzysk kurhanowych, użytkowych przez ludność cyklu kultura łużycka – grupa wielkowiejska – kultura pomorska. Od 2002 r. pracami wykopaliskowymi objęto wybrane konstrukcje na nekropolach w Nowej Sikorskiej Hucie stan. 2, gm. Stężyca, Mściszewicach stan. 3 i 9, gm. Sulęczyno oraz Żakowie stan. 3, gm. Sulęczyno.
Badania nad grodami kultury łużyckiej na obszarze dorzecza górnej Warty i Prosny wypełniły lukę w dotychczasowych ustaleniach dotyczących tego zagadnienia. Efektem była monografia, w której zweryfikowano informacje dotyczące trzech osiedli obronnych (Wieruszów-Podzamcze, gm. Wieruszów, Strobin-Mieścisko, gm. Konopnica oraz Szczawno-Topiel, gm. Burzenin). Ważną częścią publikacji była prezentacja wyników badań wykopaliskowych na obszarze grodziska w Kurowie-Grodzisku, gm. Wieluń. Potwierdziły one wzniesienie tego osiedla przez ludność kultury łużyckiej w I połowie IX w. p.n.e. Wynikiem badań poświęconych cmentarzyskom kurhanowym z młodszych okresów epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, położonych na Pojezierzu Kaszubskim była poświęcona im monografia. Stanowi ona pierwsze całościowe omówienie tego problemu. Poza wykorzystaniem informacji archiwalnych, zaprezentowano wyniki badań terenowych prowadzonych na tego typu nekropolach w latach 2002–2013. Praca poszerza wiedzę na temat roli i miejsca kurhanu w obrzędowości pogrzebowej. Badania łódzkich archeologów na Pomorzu odbywają się we współpracy współpracy z Muzeum Archeologicznym w Gdańsku. Jej owocem było współorganizowanie sesji pomorzoznawczych.
W badaniach nad epoka brązu uczestniczą studenci w ramach obowiązujących ćwiczeń terenowych oraz na zasadzie wolontariatu, zdobywając praktyczne umiejętności zawodowe. Ponadto, od wielu lat problematyka epoki brązu i wczesnej epoki żelaza jest przedmiotem prac licencjackich i magisterskich, realizowanych w naszym Instytucie. Doktoranci prezentują swoje badania nad epoką brązu podczas konferencji naukowych i w publikowanych artykułach.
Wyniki prac terenowych i gabinetowych prezentowane na licznych wydarzeniach populano-naukowych. Celem spotkań z młodzieżą szkolną w Kurowie, Gołubiu Kaszubskim, Łodzi oraz z pracownikami Nadleśnictwa Lipusz, było przybliżenie życia codziennego oraz wierzeń ludności zamieszkującej ziemie polskie w pradziejach. Tym samym celom podporządkowane były spotkania z mieszkańcami Mściszewic. Udział w przygotowaniu ścieżki dydaktycznej „Cmentarzysko Kurhanowe w Mściszewicach” oraz współpraca z lokalną prasą, posiadały walor nie tylko dydaktyczny, ale również służył propagowaniu badań prowadzonych przez Instytut Archeologii UŁ. Temu celowi służył też udział w przygotowaniu nowej stałej wystawy archeologicznej w Muzeum Diecezjalnym w Płocku, w 2011 r.
W perspektywie najbliższych lat prace badawcze koncentrować się będą nad zagadnieniem obrzędowości pogrzebowej ludności zamieszkującej obszary Pomorza Wschodniego w młodszych okresach epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Uwaga skupiona będzie na formie kurhanu, jako jednym z przejawów rytu pogrzebowego ludności kultury łużyckiej i kultury pomorskiej. Ważnym będzie porównanie konstrukcji pochodzących z terenów północnej Polski z podobnymi odnajdowanymi w basenie M. Bałtyckiego i ujawnienie zachodzących między nimi powiązań.
WYBRANA LITERATURA
Tadeusz Grabarczyk, Dziewiętnastowieczna archeologia gdańska. Ludzie i wydarzenia, Łódź 2014.
Radosław Janiak, Grody kultury łużyckiej w dorzeczu górnej Warty i Prosny, Łódź 2003.
Radosław Janiak, Kurhany z młodszych okresów epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na Pojezierzu Kaszubskim, Łódź 2014.
Krzysztof Walenta, Leśno i mikroregion w późnej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza, Chojnice 2008.