Podjęte zadania stanowiły owoc długoletniej współpracy ze społecznością lokalną gmin Lelów i Przyrów, nawiązanej przy realizacji projektu badawczego NPRH MNiSW „Miejsca pamięci i zapomnienia. Badania interdyscyplinarne północnych terenów Jury Krakowsko-Częstochowskiej” w latach 2014–2019. Badaniami terenowymi objęte zostały dwa stanowiska archeologiczne: w Staromieściu (gm. Lelów) we współpracy z Lelowskim Towarzystwem Historyczno-Kulturalnym oraz Urzędem Gminy Lelów oraz w Aleksandrówce (gm. Przyrów) we współpracy z Mniszkami Zakonu Kaznodziejskiego z klasztoru św. Anny, Oddziałowym Biurem Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Katowicach oraz Śląskim Urzędem Wojewódzkim w Katowicach.
Stanowisko nr 4 w Staromieściu dotychczas znane było jedynie dzięki badaniom powierzchniowym, realizowanym w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski, które wykazały tu obecność reliktów osady z późnego średniowiecza. Przypuszczalnie miejsce to stanowiło w przeszłości osadę przedkolacyjną, założonego w połowie XIV w., pobliskiego miasta królewskiego Lelowa. Tegoroczne badania archeologiczne potwierdziły istnienie starszego, datowanego na ok. XII–XIII w. siedliska. W założonych wykopach sondażowych odkryto obiekty gospodarcze, najprawdopodobniej relikty piecowisk związanych z przetwórstwem ołowiu. Obiektom towarzyszyła bardzo duża liczba materiału zabytkowego, w tym ułamków naczyń, kości zwierzęcych i drobnych przedmiotów użytkowych, m.in. nożyków i krzesiwa wykonanych z żelaza czy odważnika ołowianego. Natrafiono również na fragment wczesnośredniowiecznej ostrogi z piramidalnym bodźcem, a także świetnie zachowaną monetę Władysława II Wygnańca z 1. poł. XII w. Historia pobytu człowieka w tym miejscu sięga jednak czasów odleglejszych, bo środkowej części epoki kamienia, tj. mezolitu, na co wskazują odkryte pojedyncze zabytki krzemienne.
Teren klasztoru św. Anny w Aleksandrówce badany był przez pracowników naszego Instytutu już po raz trzeci. W 2017 r., dzięki wywiadom etnograficznym przeprowadzonym na terenie gminy Przyrów przez pracowników i studentów z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UŁ, ujawniony został brak wiedzy okolicznych mieszkańców o niemieckiej zbrodni wojennej popełnionej na 28 polskich cywilach w pierwszych dniach września 1939 r. na terenie klasztornym. Jedna z najstarszych, żyjących wówczas mniszek Zakonu Kaznodziejskiego przekazała informację, że obecnie znajdujące się przy południowym murze terenu klasztornego upamiętnienie tego wydarzenia, wzniesione zostało na początku lat 60. XX w. w odległości kilkudziesięciu metrów od właściwego dołu śmierci, który wg rozmówczyni znajdować się ma w bezpośrednim sąsiedztwie drogi polnej wiodącej od zabudowań klasztornych. Wykonana kwerenda archiwalna, w szczególności akt Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach, wykazała, że mimo wszczęcia śledztwa ws. niemieckiej zbrodni na terenie klasztoru św. Anny, nie podjęte zostały żadne oficjalne prace terenowe, których celem byłoby ustalenie lokalizacji mogiły oraz liczby ofiar. Zrealizowane w latach 2017 oraz 2019 archeologiczne badania sondażowe nie potwierdziły obecności jamy grobowej (zawierającej szczątki ludzkie lub wyekshumowanej) w obrębie i sąsiedztwie obecnego upamiętnienia. Również wykopy sondażowe oraz odwierty świdrem strzemiączkowym, podjęte w miejscach występowania anomalii, zidentyfikowanych dzięki analizom z użyciem metod geofizycznych (georadarowej i elektrooporowej), nie doprowadziły do zlokalizowania poszukiwanej jamy grobowej. Tegoroczne, kilkudniowe badania cechowały się wyjątkową intensywnością ze względu na zastosowanie sprzętu mechanicznego (minikoparki), dzięki któremu udało się bardzo dokładnie przebadać teren, na którym do lat 60. XX w. miał znajdować się krzyż upamiętniający mogiłę. Mimo poszerzenia obszaru badań o gęstą siatkę odwiertów oraz dodatkowych wykopów sondażowych, nie udało się potwierdzić lokalizacji mogiły w tym miejscu. Ważnym tropem przed przeszłorocznym sezonem badawczym okazało się natomiast odkryte skupisko kilkunastu łusek niemieckiej produkcji z lat 1936–1938 do karabinu Mauser, oraz pojedyncze znaleziska pocisków od tej broni, odkryte dzięki użyciu wykrywacza metali oraz świdra strzemiączkowego. W trakcie badań powiększyła się kolekcja zabytków z XVII–XIX w. (monety, sygnet, ceramika naczyniowa i budowlana, kości zwierzęce), związanych z pierwotnie znajdującym się tu klasztorem Bernardynów.
Badania prowadzone były przez dr. Olgierda Ławrynowicza, mgr. Radosław Zdaniewicza oraz dr Magdalenę Majorek. Prowadzący badania chcieliby serdecznie podziękować członkom Grupy Częstochowskiej PERUN za pomoc w poszukiwaniu zabytków metalowych. Szczególne podziękowania kierują zaś do mgr. Krzysztofa Błaszczyka z firmy archeologicznej ARTEFAKT z Radomska za ponadprogramową i nieodpłatną pomoc w odsłonięciu humusu przy użyciu minikoparki.
Materiał filmowy TVP Katowice o badaniach w Staromieściu i Aleksandrówce.
W trakcie ćwiczeń terenowych nasi studenci nie tylko uczestniczyli w pracy terenowej i gabinetowej, ale również wzięli udział w dwóch wyprawach pieszych w ramach akcji „Spotkanie i zderzenie z krajobrazem” oraz wyjazdach do Rezerwatu Archeologicznego Kultury Łużyckiej w Częstochowie (tu szczególne podziękowania dla mgr Gerty Bielińskiej za niezwykle ciekawe oprowadzenie po wystawie), cmentarza żydowskiego w Częstochowie oraz grodziska Gąszczyk (gm. Mstów) z czasów kultury łużyckiej i wczesnego średniowiecza. Spotykali się również z niezwykle interesującymi osobami, m.in. Mirosławem Skrzypczykiem, Prezesem Lelowskiego Towarzystwa Historyczno-Kulturalnego, laureatem nagrody POLIN oraz archeologami z Pragi (dr Michal Rak, dr Lukáš Funk – absolwenci archeologii Uniwersytetu Zachodnioczeskiego w Pilznie, którzy uczestniczyli we wcześniejszych badaniach na Jurze). Wracamy za rok :)
oprac. O. Ławrynowicz, R. Zdaniewicz
fot. D. Kacprowicz, O. Ławrynowicz, O. Płoska, R. Zdaniewicz