Nowy etap poszukiwań mogił ofiar niemieckich zbrodni nazistowskich i komunistycznych stanowi kontynuację wcześniejszych badań, kierowanych przez prof. Mariana Głoska (2008–2009) i dr. Piotra A. Nowakowskiego (2010–2016). Obecne prace różnią się od poprzednich skalą, czyli odejściem od wykonywanych przeważnie ręcznie wykopów sondażowych i odwiertów na rzecz równolegle przylegających do siebie pasów wykopów o szerokości 1–3 m, uzyskiwanych przy wykorzystaniu minikoparek. Część prac wykonywanych musi być nadal ręcznie ze względu na silnie zadrzewiony teren. Efektem tak prowadzonych badań jest szerokopłaszczyznowy ogląd badanej powierzchni przy zachowaniu możliwości precyzyjnego śledzenia stratygrafii w ścianach wykopów. W terenie leśno-polnym, jakim jest dawny poligon na Brusie, pozwala to na niemal całkowite przebadanie całej powierzchni wyznaczonych sektorów, co w kolejnych sezonach badawczych powinno doprowadzić do pełnej weryfikacji archeologicznej obszarów wytypowanych na podstawie zeznań, wspomnień, archiwalnych zdjęć lotniczych oraz nieinwazyjnej prospekcji terenowej.
W tym roku badania ukierunkowane były w szczególności na odnalezienie miejsca pochówku kpt. Stanisława Sojczyńskiego „Warszyca” i siedmiu innych żołnierzy Konspiracyjnego Wojska Polskiego straconych na mocy wyroku Wojskowego Sądu Rejonowego w Łodzi 19 lutego 1947 r. Naukowcy z Biura Poszukiwań i Identyfikacji IPN pozyskali z Centralnego Archiwum Wojskowego zdjęcia lotnicze poligonu z różnych okresów Polski Ludowej. Udało im się również pozyskać z archiwów amerykańskich wysokiej jakości zdjęcia tego obszaru z 1942 r. Na ich podstawie badacze z IPN oraz Instytutu Archeologii UŁ wytypowali zupełnie nowy obszar badawczy, znajdujący się z przodu strzelnicy do broni długiej. Sporządzony został szczegółowy zarys obwałowań strzelnicy (stan na 1949 r.) na podkładzie ortofotomapy z 2021 r. Przy użyciu odbiornika GPS uchwycono punkty skrajne następujących obiektów: dwa kulochwyty strzelnicy do broni krótkiej, budynek przy strzelnicy do broni krótkiej, główny budynek strzelnicy, droga dojazdowa do głównego budynku strzelnicy. Wyznaczony do badań obszar koresponduje z zeznaniami nieżyjącego już prokuratora wojskowego Henryka Szweda, obecnego przy egzekucji kpt. Stanisława Sojczyńskiego „Warszyca” i siedmiu innych żołnierzy. Przesłuchany w 1993 r. prokurator kierował się lokalizacją obiektów, które wybudowane zostały dopiero w latach 60. XX w. Teren strzelnicy został bowiem diametralnie przebudowany właśnie na przełomie lat 60. i 70. XX w., co mocno zatarło ślady tej komunistycznej zbrodni.
Podczas tegorocznych badań przebadano rozległy teren o powierzchni blisko 52 arów. W ich wyniku odnaleziono niepełny szkielet należący do jednej osoby. Szczątki nie znajdowały się w układzie anatomicznym, lecz były wtórnie przemieszane. Prawdopodobnie natrafiono na nie podczas przebudowy strzelnicy w latach 60. i 70. XX w.– grób został zniszczony, a pochodząca z niego ziemia wraz ze szczątkami posłużyła do usypania jednego z wałów strzelnicy do broni długiej. Szczątki poddane zostały oględzinom antropologicznym, podczas których pobrano materiał kostny do dalszych badań genetycznych. W ramach prac badawczych uchwycono także podziemne relikty budynków związanych ze strzelnicami wojskowymi z różnych okresów funkcjonowania poligonu na Brusie w XX w. Odkryto i zinwentaryzowano także kilkaset artefaktów świadczących o przeszłości poligonu, m.in elementy amunicji ręcznej broni palnej oraz innego wyposażania wojskowego, fragmenty oraz zachowane w całości egzemplarze ceramicznej i szklanej zastawy stołowej.
Prace wykonywane były pod kierunkiem dr. Tomasza Borkowskiego z Biura Poszukiwań i Identyfikacji IPN oraz dr. Olgierda Ławrynowicza z Instytutu Archeologii UŁ przy stałym merytorycznym i organizacyjnym wsparciu dr. Krzysztofa Latochy (BPiI IPN, Oddział IPN w Łodzi). W badaniach wzięli udział także dr Michał Nowak (BPiI IPN), mgr Aleksandra Dolewska-Szafrańska (BPiI IPN, Oddział IPN w Łodzi), mgr Agata Wąsewicz-Madejek (BPiI IPN, Oddział IPN w Poznaniu), mgr Bartosz Kida (BPiI IPN, Oddział IPN we Wrocławiu) oraz studenci archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Działania w terenie na bieżąco konsultowane były z prof. Krzysztofem Szwagrzykiem, Dyrektorem Biura Poszukiwań i Identyfikacji IPN oraz prof. Marianem Głoskiem, który w 2008 r. zapoczątkował wieloletnie prace archeologiczne na Brusie.
Prowadzący badania chcieliby serdecznie podziękować Urzędowi Miasta Łodzi za udostępnienie terenu oraz pomoc w organizacji prac, a także żołnierzom z 25 Brygady Kawalerii Powietrznej w Tomaszowie Mazowieckim za codzienne zabezpieczenie saperskie i ambulatoryjne.
oprac. K. Latocha, O. Ławrynowicz
fot. O. Ławrynowicz, K. Latocha, D. Kacprowicz, A. Szeląg